Uloga Srpskog kulturnog kluba i Slobodana Jovanovića u prevratu 27. marta. U leto 1938. srpski intelektualci osnovali “Konspiraciju” za rušenje namesničkog režima
NEKOLIKO desetina knjiga je objavljeno o puču u Kraljevini Jugoslaviji koji se dogodio 27. marta 1941. godine, što u zemlji, što u dijaspori, i one su uglavnom protivrečne. Jednu grupu autora činili su pučisti i njihovi simpatizeri, koji su branili svoju ulogu i relativizovali posledice onog što su uradili. Drugu su činili članovi oborene vlade, okruženje oko kneza Pavla, koji su, iako malobrojniji, uporno pokušavali da dokažu ispravnost svojih kapitalnih odluka, kao i da je potpisivanje pakta sa Hitlerom bilo jedino rešenje da se izbegne novi egzodus srpskog naroda. Prvi su branili tezu da su sačuvali obraz nacije i stali u red sa saveznicima, pobednicima nad fašizmom, a drugi dokazivali kako, da nije bilo 27. marta, ne bi bilo Jasenovca, pa ni komunističke revolucije.
Doduše, postojala je i treća grupa autora knjiga na ovu temu. Oni su, uglavnom, bili zvanični jugoslovenski istoričari i publicisti, koji su glorifikovali ulogu Komunističke partije Jugoslavije u martovskim dešavanjima. Vreme i pronalaženje novih dokumenata će pokazati da je učešće Komunističke partije ipak bilo samo mit koji se urušio pred istorijskim činjenicama. Za utehu ovim potonjim ostaje činjenica da je svoje prste u “oficirskoj revoluciji” imala komunistička centrala iz Moskve.
NA PRVI pogled izgleda da se o ovom prevratu iz 1941. sve zna: i uloga engleskih obaveštajaca, i suma funti koja je uložena, i saznanje da je Zemljoradnička stranka dobijala 5.000 funti mesečno… Neke dnevne novine, poput “Pravde”, imale su 150.000 dinara mesečno. Na listi su bili i Samostalna demokratska stranka Svetozara Pribićevića, Udruženje starih ratnika, Seljačka stranka Dragoljuba Jovanovića i Srpski kulturni klub. Sve se zna o specijalnoj misiji Amerikanca Vilijema Donovana, čoveka koji osnovao cia, u Beogradu. Sve se zna o ulozi Moskve i susretima generala Simovića sa Božinom Simićem. Ali, pred nama su sada malo poznati detalji događaja koji su se, godinama i mesecima, odvijali u Beogradu pred uzburkana martovska dešavanja: od tajnog susreta kneza Pavla i Hitlera, potpisivanja pristupa Trojnom paktu, do samog prevrata, koji će bar donekle baciti novo svetlo na ta zbivanja. U pitanju je uloga Slobodana Jovanovića, istoričara, pisca, pravnika, profesora, političara, i njegovog Srpskog kulturnog kluba u martovskom događaju u vezi s kojim je Vinston Čerčil rekao da su Srbi u njemu ponovo pronašli svoju dušu.
Potpuno nezavisno od oficira, u julu 1938. godine, u kući Mladena Žujovića, poznatog beogradskog advokata, a potom jednog od ključnih ljudi u štabu Draže Mihailovića na Ravnoj gori, sastali su se Slobodan Jovanović, Dragoslav Stranjaković, Dragiša Vasić, Veselin Čajkanović, Dragoslav Jovanović, već ostareli Živojin Bulagdžić i još nekolicina najuglednijih članova Srpskog kulturnog kluba, osnovanog samo 18 meseci ranije, 16. januara 1937. Među njima su bila i dvojica starih, iskusnih ratnika i prevejanih zaverenika, “crnorukaca” – Antonije Antić i Velimir Vemić.
Mladen Žujović, Dragiša Vasić i Stevan Moljević za vreme rata
SVE ove ličnosti je u dvorište poznatog advokata dovelo isto osećanje – da nesložni srpski političari nisu u stanju da zaštite srpske nacionalne interese u Jugoslaviji. Pao je dogovor da oforme tajno udruženje koje su nazvali “Konspiracija”. Osnovne ciljeve ove organizacije obrazložio je Slobodan Jovanović – obaranje namesničkog režima kneza Pavla i Milana Stojadinovića, nakon čega bi se uspostavio demokratski i antifašistički poredak.
Prisustvo dvojice veterana i osnivača “Crne ruke” nije bilo nimalo slučajno niti simbolično. Njihov zadatak je bio da postave kostur novog, tajnog udruženja. Antonije Antić i Velimir Vemić nisu hteli nimalo da eksperimentišu. “Konspiraciju” su organizovali po ugledu na “Crnu ruku”. Pristupilo se vrbovanju na način kako su to oni nekad činili – stvaranjem tajnih grupa od po pet članova. Civile je u petorke okupljao Slobodan Jovanović, a oficire Antić, Vemić, kao i zet Dragiše Vasića, major Srba Popov.
Uverljivo svedočanstvo o nastanku udruženja “Konspiracija” ostavio je u svojim memoarima dr Staniša N. Kostić, rezervni oficir Jugoslovenske vojske, docnije profesor Beogradskog univerziteta, koji je i sam prisustvovao osnovanju ove tajne organizacije. On piše da je neposredno posle toga u vojnim jedinicama u Beogradu bilo organizovano više tajnih petorki. Na njihovom čelu su se nalazili major Živan L. Knežević, potpukovnik Miloš B. Banković, majori Svetislav Vohoska, Danilo Zobenica i Vlastimir Rožđalovski, kapetan Veljko Gostiljac i potporučnik Nikola Stanisavljević. Među njima je bio i spomenuti major Srba Popov, zet Dragiše Vasića. On je, inače, bio poznat kao vrlo odlučan čovek, i on je taj koji je uspostavio vezu između “Konspiracije” i zavereničke grupe generala Simovića i Mirkovića.
ČLANOVI “Konspiracije” su bili i bivši premijeri Nikola Uzunović i Bogoljub Jevtić. Ovaj drugi je bio čovek od poverenja kralja Aleksandra i njegov tajni emisar u mnogim poslovima političke i finansijske prirode u Francuskoj.
Iz spomenutih sećanja dr Staniše N. Kostića može se zaključiti da je zapravo “Konspiracija” bila jezgro oko koga su se okupili ostali zaverenici, čak i generali Simović i Mirković. Iz svih danas dostupnih dokumenata, očigledno je da je sredinom 1940. godine došlo do ujedinjenja različitih antirežimskih struja koje su bile ubeđene da je organizovanje prevrata jedino pravo rešenje za opšte stanje u Jugoslaviji.
Pored Antića i Vemića, još dva “crnorukca” bila su uključena u zbivanja uoči i posle prevrata 27. marta. Bili su to Božin Simić i Mustafa Golubić.
Simić je posle povratka iz emigracije imao zapaženu ulogu u aktivnostima Srpskog kulturnog kluba. Kada je knez Pavle odlučio da 1940. uspostavi diplomatske odnose sa SSSR, Božin Simić putuje u Moskvu kao posrednik.
Dragiša Vasić
MINISTAR Dvora Milan Antić u svojim beleškama ostavio je svedočenje da je Božin Simić 26. marta 1941. stigao iz Moskve i da je zatražio audijenciju kod kneza Pavla, ali nije bio primljen.
– Bio je u dosluhu sa Simovićem, bili su i školski drugovi – tvrdio je tada Antić. – Posetio je Simovića i obavestio ga o sovjetskom raspoloženju da se zaključi sporazum sa Jugoslavijom. Možda je to uticalo na Simovića da te noći između 26. i 27. marta izvrši državni udar.
Neposredno posle prevrata 27. marta 1941. godine sovjetski ambasador Viktor Andrejevič Plotkin dobio je, 31. marta, šifrovanu poruku sa Molotovljevim potpisom, da Jugosloveni odmah pošalju u Moskvu užu delegaciju na pregovore i da bi dobro bilo da Božin Simić bude u sastavu delegacije.
Po svedočenju Voje Nikolića, proverenog revolucionara, Simić je otputovao u Moskvu zajedno sa Mustafom Golubićem i Dragutinom Savićem. Tamo su im se pridružili vojni ataše Žarko Popović i poslanik Milan Gavrilović. Pakt o prijateljstvu sa Sovjetskim Savezom potpisan je u noćnim satima 6. aprila 1941. godine. Potpisu ovog pakta lično je prisustvovao Staljin. Kada su mu predstavili Simića, Džudžuašvili je podigao pogled i rekao:
– A, da, “Crna ruka”…
Antonije Antić
USPOSTAVLjENA SARADNjA SA KOMUNISTIMA
U ISTO vreme kada se osniva “Konspiracija”, čelni ljudi Srpskog kulturnog kluba – Slobodan Jovanović, predsednik, i Dragiša Vasić, potpredsednik, uspostavljaju kontakt sa Milanom Gorkićem, ondašnjim sekretarom KP Jugoslavije. U Arhivu Jugoslavije, u odeljku CK KPJ, postoji dokument iz kojeg se vidi da je potpisan i svojevrstan predlog o oblicima saradnje. To će docnije biti jedan od razloga za njegovo smenjivanje.
I Vladimir Dedijer piše o toj saradnji: “Gorkić je imao veze sa Slobodanom Jovanovićem, zatim sa književnikom Dragišom Vasićem, koji je za vreme rata bio glavni politički savetnik u štabu Draže Mihailovića. Treće lice sa kojim je Gorkić držao vezu bio je beogradski advokat Mladen Žujović, koga je Mihailović za vreme rata postavio za komandanta zapadne Jugoslavije. Istoričar Branko Petranović, u knjizi “Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945” navodi da je KPJ tih godina nastojala da se poveže sa Zemljoradničkom strankom Dragoljuba Jovanovića i sa Srpskim kulturnim klubom, i to preko britanskog poslanstva.
LjOTIĆ SPREMAO DRŽAVNI UDAR
I DIMITRIJE Ljotić, vođa profašističke organizacije “Zbor”, nameravao je da sam organizuje prevrat uz pomoć Nemačke, da obori vladu i namesnički režim i dovede na presto kralja Petra Drugog. Vilhelm Hetla, visoki funkcioner u centrali Službe sigurnosti Rajha, u knjizi “Tajni front” piše: “Akcija koju je pripremao Ljotić imala je za krajnji cilj uključenje Jugoslavije u kolo sila Osovine. ” Hetl tvrdi da je Ljotić hteo da od Hitlera dobije “blanko punomoć”. Hitler je, međutim, u dogovoru sa ministrom spoljnih poslova Fon Ribentropom, odbio da Nemačka stane iza akcije koju je planirao Dimitrije Ljotić.
Izvor: Večernje novosti