U vreme ugarskih previranja i turske najezde u Bačku 1526. godine u Subotici se pojavljuje zagonetna ličnost Jovana Nenada. Izdavao se za potomka srpskih i vizantijskih plemića, a Mađari su ga prozvali „crnim čovekom“. Proglasio se za cara i štitio narod od samovolje ugarskog plemstva i turskih upada. Bio je strah i trepet i za Ugare i za Turke, redak junak o čije su se prijateljstvo otimali i austrijski car i ugarski kralj. Imao je svoj dvor u Subotici i carstvo u čiji sastav su ulazili Bačka, Banat i severni deo Srema. Od Habsburga je titulisan titulom „illustris“, kojom su titulisani samo članovi carske porodice, odnosno dinasti. Od njegove vojske postali su kasnije đurski, komoranski i titelski Šajkaši, a po njegovom vojvodi Suboti Vrliću Subotica je dobila svoje današnje ime. Vojni zapovednik cara Jovana Nenada Radoslav Čelnik osnovao je vazalno Sremsko Vojvodstvo, državu političku naslednicu Nenadovog srpskog carstva.
Mohačka bitka i propast Ugarske
Decenije nakon propasti srpske države odlikovale su se velikim stradanjem srpskog naroda i vlastele. Deo naroda bio je prinuđen da prebegne u južnu Ugarsku koja je već bila naseljena autohtonim srpskim stanovništvom. Ugarski kraljevi nisu se protivili naseljavanju Srba, jer je na taj način južna granica bila sigurnija, a od pridošlica su stvarani novi vojni odredi za odbranu od Turaka. Prema turskim tefterima i drugim istorijskim podacima iz toga doba, dve trećine stanovnika Bačke i Banata bilo je srpskog porekla.
„Seljački pokret Dožin protiv mađarskog plemstva 1514. god. ostavio je krvave tragove u celoj Bačkoj. Pošto je ova revolucija ugašena, dođe mnogo veća i nova opasnost: Turci. Posle muhačke pogibije, u kojoj junački učestvovahu i Srbi protiv Turaka, prođoše Turci Bačkom, ali Suboticu ne mogoše zauzeti, jer je narod očajno branio (u septembru 1526. god.).“
Velikim porazom i pogibijom ugarskog kralja Lajoša II u Mohačkoj bici 29. avgusta 1526. godine ugarska država je prestala da postoji kao nezavisna, a njena teritorija biva podeljena između turskog i habzburškog carstva. Kako Turci nisu imali snage da zadrže osvojene teritorije, svojim povlačenjem ostavljaju veliki deo države u bezvlašću.
Kratkotrajna anarhija ubrzo prerasta u građanski rat između dva pretendenta na presto – Gospodara Transilvanije Jovana Zapolje, koga je parlament izabrao za novog kralja i austrijskog cara Ferdinanda Habsburga, koga za svog kralja proglašavaju ugarski plemići sa posedima uz austrijsku granicu.
U borbu između dvojice suparnika umešao se i zagonetni srpski vojskovođa Jovan Nenad (1492-1527), koga su savremenici nazivali raznim imenima: Crni čovek (Niger Homo, Der schwarze Mann), Crni Jovan (Cserni Jován), Car Jovan Nenad (Joanni Char Nenada), Jovan Crnojević (Csernajevics Iván), Zli Rac, Fekete Jován, Fekete Ember.
Car Jovan Nenad
„U to vreme (11. novembra) spada i krunisanje Jovana Zapolje za mađarskog kralja i pojava Srbina cara Jovana u Bačkoj i Subotici. Taj zagonetni čovek posta na mah gospodar situacije, proglasi se carem i skupi četu od 10.000 sve po izbor junaka, koja se naziva „crnom vojskom“ i beše strah i trepet plemićima koji naročito posle ugušene Dožine bune ugnjetavahu narod i kako Verančić uverava, sa usijanim gvožđem žigosahu seljacima krst na čelu (jer se seljaci u tom pokretu nazivahu „krstašima“ pobornicima kršćanskih prava). Car Jovan posta dakle osvetnik mase narodne. Mađari ga prozvaše „crnim čovekom“ jer je sa čela do pete imao s prsta debelu crnu prugu.“
Jovana Nenada istoričari opisuju kao crnomanjastog čoveka srednje visine, vitkog stasa i orlovskog nosa. Izuzetnost njegovog izgleda predstavljala je izrazita crna pruga širine prsta, koja se protezala od desne slepoočnice i pravo se spuštala do stopala desne noge. Smatra se da je ovaj beleg uz tajanstvenost Jovanove ličnosti doprineo da se proširi glas o njemu kao izabraniku proviđenja. Njegovi sledbenici, verovali su da je to božiji znak, kojim ga je Bog obeležio za velike dela. „Narod je verovao Jovanu Nenadu kao novom svecu i Proroku“.
Takva verovanja podgrevala je i godina njegovog rođenja – 1492., koja je smatrana godinom zveri. Naime, postojalo je verovanje da je od te godine (od sedamhiljadite po vizantijskoj eri, 5508+1492=7000) nastao vtori vek, kad svakog trenutka može da bude propast sveta.
Sam Jovan isticao je da izvršava božansku misiju oslobađanja sveta od nevernika, pa se u skladu sa tim potpisivao kao „Jovan, od Boga poslani car”. Za razliku od ostalih srpskih despota u Ugarskoj, njemu su na prvom mestu bili ciljevi da uz pomoć Ugarske oslobodi svoje zemlje od Turaka,
Nije tačno utvrđeno odakle se Jovan pojavio, ni koje je njegovo poreklo i oko toga danas postoji nekoliko pretpostavki. Sam Jovan se izdavao za potomka loze srpskih depota i romejskih careva iz dinastije Paleologa. Neki istoričari smatraju da je bio običan srpski vojnik koji je uspeo da okupi sunarodnike i izdržava ih pomoću ratnog plena i odlične vojne taktike. Neki mu čak i odriču slovensko poreklo, s obzirom na pravila koja je u svom carstvu uveo, a koja su više u skladu sa turskim, nego sa srpskim običajima
„O njegovoj prošlosti malo se zna. On sam se izdavaše za rođaka (po ženi) Stevanu Brankoviću, a prezime mu beše Čarnojević (Ivanji veli: Nenad Čarnojević). beše izvesno Srbin i ako ga Verančić (II. 26 str.) naziva Rumunom, a Smolka (Szadok 1883. g.) Slovakom.“ 3
Istoričari ga opisuju i kao hrabrog ratnika, dobrog organizatora, „blagoglagoljivog“ i ubedljivog, pravednog i verski tolerantnog. Bio je pismen i solidno obrazovan, ali bez plemićkih manira i navika. Nije se libio razgovora ni sa carevima, ali se najkomotnije osećao sa vojnicima i seljacima. Iako je bio oženjen živeo je asketskim životom.
Osnivanje i uređenje carstva
Posle početnih vojnih uspeha i oslobođenja dela teritorija, Nenad je sa Jovanom Zapoljom sklopio sporazum o oslobađanju cele Bačke od turskih posada, koje su posle Sulejmanovog odlaska ostale u utvrđenim gradovima. Prema podacima Đurađa Sremca, Jovan Zapolja je Nenadu poverio Bačku na upravu, kao pustu zemlju. Nenad je oslobodio Bačku u ranu jesen 1526. godine i sa vojskom prešao u Banat, ali oslobođene teritorije nije vraćao ugarskim plemićima, nego ih je delio svojim vojnicima i narodu. „Ja sam ovu zemlju oteo i očistio od Turaka, sa mojim Srbima”, govorio je, „i sada je ona samo naša”. Zbog toga mu je sa jedne strane rasla popularnost među narodom i vojskom, a sa druge strane je mržnja ugarskih plemića dovela do razilaženja sa Jovanom Zapoljom i okretanju ka Habzburgovcima i Ferdinandu, početkom 1527.
U takvom odnosu prema podeli poseda ogleda se Nenadova reformatorska namera, sasvim suprotna ustaljenom feudalnom modelu društva. Podela zemlje narodu i vojnicima vodila je ka stvaranju društva slobodnih i jednakih ljudi tri veka pre formalnog ukidanja feudalizma.
Ferdinand je Jovanu Nenadu pružio veće garancije za opstanak i razvoj novostvorene države, priznao mu je prava na sva imanja koja je posedovao despot Stefan Lazarević, a uz to je Nenad od strane Habsburga titulisan sa titulom „illustris“, kojom su titulisani samo članovi carske porodice, odnosno dinasti.
Uskoro je Jovan Nenad svoju vlast uspostavio u Banatu, Bačkoj i u velikom delu Srema, a uz Ferdinandovu pomoć priznat je za gospodara ovih oblasti. Za prestonicu je izabrao grad Suboticu, feud plemića Valentina Tereka koji će mu postati najžešći protivnik. Na vrhuncu moći u Subotici se krunisao za srpskog cara.
„Car Jovan je ustanovio tako reći državu u državi, srpsko carstvo u Bačkoj. Naš A. Sandić (u „Javoru“ 1874. g.) veli o njemu da je bio dugo nezavisan i od Zapolje i Ferdinanda. Na Zapoljino krunisanje izaslao je naročite izaslanike kao nezavisan vladar. Imao je svoj dvor u Subotici ili pravilnije u Tornjošu (koji nije sadanja Dorožma, već tada selo a sada pustara Tornjoš više Čantavira, koju letopisac-suvremenik Kameničanin Đorđe Sremac naziva „una villa Tornos, constabat decem miliaria ad Zheged et tria militaria distabat ad Zabattka“).
Proglašenjem za cara i uzimanjem neograničene vlasti Nenad je krenuo da uređuje novostovrenu državu sa svim obeležjima tadašnjeg ugarskog dvora. Na čelu države nalazio se car koji je imao neograničenu vlast. U svom dvoru je imenovao vitezove, delio priznanja, sakupljao novac i zapovedao ličnom gardom od šest stotina momaka, jednako odevenih i jednako naoružanih.
Za zapovednika vojske koja je brojala preko 15000 dobro naoružanih i uniformisanih ljudi. postavio je Radoslava Čelnika (kasnijeg vojvodu Sremskog vojvodstva). Za palatina i blagajnika postavio je vojvodu Subotu Vrlića, čoveka po kome je Zabatka verovatno i dobila ime Subotica. Za izaslanike kod stranih vladara imenovao je Jovana Dolića iz Iriga i školovanog franjevca Fabijana Literata iz Iloka
„Imao je telesnu stražu od 600 orijaških momaka. Palatin mu beše vojvoda Subota (od koga je kanda i dobila Subotica svoje srpsko ime, a koju ote Jovan od Balinta Tereka). Vojvoda mu beše Klimentije Bakić, glavni kapetan (1527.) Radosav Čelnik. Neprijatelji ga smatrahu za nepobedljivog. Zapoljinu vojsku potukao je više puta, dok ga na prevaru ne ubiše.“
Prema nekim izvorima, na Nenadovom dvoru bilo je i običaja koji su više priličili istočnjačkom duhu, nego evropskom: ljudi su nosili fesove, pred njim su klečali i klanjali mu se, a žene su sklanjane iz javnosti.
Bitke protiv Zapolje i gubitak Subotice
Jovan Zapolja je slao jednu vojsku za drugom da uništi Cara Jovana Nenada, pre Ferdinandova dolaska u Ugarsku. Prvu Zapoljinu vojsku pod vođstvom Vladislava Čakija Car Jovan je porazio početkom aprila 1527., a u bici je poginuo i sam Vladislav.
Ubrzo zatim, krajem aprila 1527. godine Zapolja je poslao vojsku pod vođstvom erdeljskog vojvode Petra Perinjija. Sukob poznat pod nazivom Seleška bitka odigrao se 1. maja kod Seleša na Tisi. 12 hiljada Perinjijevih vojnika je desetkovano od strane malobrojnije srpske vojske predvođene Radoslavom Čelnikom, a sam Perinji se s mukom spasao.
Posle ove pobede „srpsko carstvo” bilo je na vrhuncu moći, obuhvatajući Bačku, Banat do Temišvara i severni deo Srema. Moć Jovana Nenada je rasla, a glas o akcijama neobičnog cara došla je do Italije, Engleske, Francuske i nemačkih država.
U nameri da odsečeni Erdelj ponovo poveže sa Budimom Jovan Zapolja je u junu 1527. godine sakupio ogromnu vojsku Erdelja i gornje Ugarske pod vođstvom velikovaradskog biskupa Imrea Cibaka i vojvode Petra Perenjija. U krvavom okršaju na Sedfalskom polju krajem juna 1527. srpska vojska, koju je predvodio lično Jovan Nenad, doživela je težak poraz, izgubivši oko 8000 vojnika. Car Jovan morao je da napusti Suboticu i svoju prestonicu prenese u Segedin. ali se za mesec dana pribrao od strašnog poraza i popunio proređene redove vojske.
Smrt Nenadova i pad carstva
U toku jula u Ugarsku je sa vojskom ušao Ferdinand u nameri da u sadejstvu sa Jovanom Nenadom zauzme Budim. Međutim u noći između 26. i 27. jula na Nenada je Tornjošu kraj Sente izvršen atentat. Ranjen je iz zasede puščanim metkom tik pored srca. Atentator nije uhvaćen, ali se u izvorima navodi da je to bio seljak zvani Urban (a po drugima Sebastijan Vid) koga je unajmio Zapolja
Đurađ Sremac navodi da je seljak u čijoj kući je ležao teško ranjeni Nenad dojavio Valentinu Tereku radosnu vest. Terek se još posle poraza od Jovana Nenada i gubitka Subotice zarekao da će ga ubiti svojim rukom. Kada je sa tri stotine konjanika stigao u selo, malobrojna straža se razbežala ostavivši svog „poluživog gospodara”. Odmah na krevetu mu je, piše Sremac, odsekao glavu i u jednoj bakarnoj zdeli poslao je kralju Zapolji, za šta je dobio 1.000 dukata.
Na Zapoljinom dvoru su smrt Jovana Nenada smatrali božijim darom te su u to ime zvonila crkvena zvona i držane službe u znak zahvalnosti po celoj Ugarskoj. Zapolja je glavu nataknuo na koplje i više od nedelju dana je držao na bedemu Budimske tvrđave sa licem okrenutim Beču, a potom je bacio u Dunav. Međutim, Zapoljina radost je kratko trajala, jer je njegova vojska izmorena i proređena u ratovima sa Jovanom Nenadom bila potučena od strane Ferdinanda, a Zapolja proteran iz Ugarske.
Srpsko carstvo Jovana Nenada trajalo je od septembra 1526. godine do 26. jula 1527. godine, kada je on ubijen, a njegova država potpala prvo pod vlast Habzburga, a zatim pod vlast Osmanskog carstva. Istorija ne beleži nikakvu naznaku o njegovim potomcima.
Teritorija Nenadovog carstva pala je pod vlast Ferdinanda, a dotadašnji zapovednik vojske Jovana Nenada, Radoslav Čelnik prišao je Turcima i dobio posede u Sremu. Tada je osnovao vazalno Sremsko Vojvodstvo, državu političku naslednicu Nenadovog srpskog carstva.
„Od njegove vojske postadoše kasnije đurski i komoranski, a kasnije titelski Šajkaši. Jovan je ostavio najlepše uspomene u narodu srpskom i u analima austrijske vojne istorije, a život mu opevaše u tragedijama pesnici naši Mita Popović i Mita Živković.“
Intersantno je napomenuti da veći deo srpskog plemstva u Ugarskoj nije voleo Nenada i neprijateljski se odnosio prema njemu. Neretko su mu se i direktno suprotstavljali, pomažući njegove neprijatelje. Zato, despot Berislav nije hteo da mu da topove za bombardovanje gradova u Sremu sa turskom posadom.
„Izgleda da su srpski plemići izabrali političku sigurnosti koja je podrazumevala čuvanje njihovih imanja makar i pod pokroviteljstvom tuđeg vladara nego neizvesni i pomalo pustolovni pohod ka stvaranju nove srpske države.“
„Prema Jovanu su istorici Mađarski (Ištvanfi, Verančić i dr.) vrlo nepravedni, nazivajući ga „obscurae servilisque conditionis homo“ i konjušarem Zapoljinim. I sam Piko („Srbi u Ugarskoj“, u prevodu Dr. St. Pavlovića (c.-65)) naziva ga pustolovom. Međutim on beše redak junak čovek o čije se prijateljstvo otimahu i car Ferdinand i moćni kralj Zapolja.“
Značaj carstva Jovana Nenada – Vojvodina i Subotica
Tokom vremena, car Jovan Nenad je postao legendarna figura za Srbe. Mnogi istoričari, poput Sentklaraja, smatraju ga začetnikom današnje Vojvodine, odnosno ideje o ujedinjenju vojvođanskih Srba.
Prema Aleksi Iviću (Istorija Srba u Vojvodini, Novi Sad, 1929), glavna njegova zasluga leži u tome što je prvi došao na misao da na zemljištu južne Ugarske stvori zasebnu pokrajinu slovenskog karaktera. On je tu misao i ostvario, te je time postao začetnik današnje Vojvodine. Njegovom smrću, uništena je i njegova tvorevina, ali ideja, koju je on uneo među Srbe u Ugarskoj, nije više mogla da se uništi.
Kako tvrdi Veselin Dželetović (Poslednji srpski car – Jovan Nenad, Poeta, Beograd, 2007), od pojave cara Jovana Nenada Vojvodina Srpska je uvek po svojoj državotvornoj misli ulazila u sastav Srpske Države. To svoje državotvorstvo Vojvodina Srpska je ispoljavala u oružanim ustancima naroda, u planovima i predstavkama grofa i despota Đorđa Brankovića, patrijarha Arsenija III Čarnojevića, u predstavkama i odlukama Narodnih Sabora, naročito Temišvarskog Sabora iz 1790. godine, na čuvenoj Majskoj Skupštini iz 1848. i Blagoveštenskom Saboru iz 1861. u Sremskim Karlovcima.
Ipak, glavna ideja Nenadovog delovanja bilo je oslobođenje srpskih zemalja i obnova Srpskog carstva. Njegova je konačna tragedija nužno proizašla iz protivrečnosti da je neko ko je smatrao sebe božijim poslanikom organizovao državu i znatnu vojnu silu na zemlji oko koje su se tada sporili Ugri, Turci i Habzburzi, sa ciljem da oslobodi svoj pravoslavni narod na Balkanu, sve do turske prestonice.
Za grad Suboticu dva su razloga više da se seća cara Jovana Nenada: U njegovom carstvu bila je prestoni grad, a po Nenadovom vojvodi Suboti Vrliću dobila je svoje današnje ime.
Spomenik
Povodom obeležavanja četiri veka od pogibije cara Jovana Nenada, 1927, istoričar dr Aleksa Ivić, profesor Pravnog fakulteta u Subotici i otac našeg čuvenog lingviste Pavla Ivića, pokrenuo je inicijativu za podizanje spomenika i obeležavanje velikog datuma.
Spomenik Jovanu Nenadu u Subotici, obnovljen 1991. foto: Vikipedija
Najpre je 5. oktobra 1927.godine u prisustvu predstavnika vlasti i mnogobrojnog građanstva, u temelje položen pergament, umetničko delo subotičkog slikara Save Rajkovića. Pročitana je povelja, a zatim, zajedno sa po jednom jednodinarkom i dvodinarkom, sa likom Kralja, stavljena u bakarnu kutiju i nakon blagoslova uzidana u temelj.
Spomenik je otkriven 27. novembra, a svečanoj ceremoniji prisutvovao je knez Pavle Karađorđević. Monument je delo Petra Palavičinija, cenjenog jugoslovenskog vajara, koji je u venčačkom mermeru izlio cara i njegove dvorjane – franjevca Fabijana Literate i palatina Subote Vrlića. Car je u ratničkoj opremi, literata u rukama ima knjigu i pero, a Vrlić drži subotičku tvrđavu i štit sa grbom Kraljevine SHS. Na spomeniku je ispisan slogan „Tvoja je misao pobedila“.
Grad je otkupio i gipsane figure za slučaj da spomenik bude oštećen, što se i desilo 1941. godine kada je spomenik uništen i pet decenija, obezglavljene biste ležale su u žbunju Rajhlove palate. Pomoću gipsanih modela, obnovljen je 1991. godine.
Izvor: Kurir